Ak Study hub
  • BOOKMARKS
  • Home
  • सामान्य ज्ञान
  • हिन्दी
  • इतिहास
  • विज्ञान
  • मनोविज्ञान
  • पर्यावरण
  • संस्कृत
  • विज्ञान
  • Computer
Reading: सोरठा छंद की परिभाषा | सोरठा छंद का उदाहरण | Sortha chhand ki paribhasha – हिंदी व्याकरण
Share
Aa
Ak Study hubAk Study hub
Search
  • Home
  • सामान्य ज्ञान
  • हिन्दी
  • इतिहास
  • विज्ञान
  • मनोविज्ञान
  • पर्यावरण
  • संस्कृत
  • विज्ञान
  • Computer
Have an existing account? Sign In
Follow US
© AK Study Hub All Rights Reserved.
Ak Study hub > Study Material > हिन्दी > सोरठा छंद की परिभाषा | सोरठा छंद का उदाहरण | Sortha chhand ki paribhasha – हिंदी व्याकरण
हिन्दी

सोरठा छंद की परिभाषा | सोरठा छंद का उदाहरण | Sortha chhand ki paribhasha – हिंदी व्याकरण

Akhilesh Kumar
Last updated: 2023/08/08 at 7:30 AM
Akhilesh Kumar Published August 6, 2023
Share
Doha chhand
4.4/5 - (25 votes)

Sortha chhand ki paribhasha : नमस्कार दोस्तों ! आज हम हिंदी के महत्वपूर्ण अध्याय सोरठा छंद की परिभाषा, सोरठा छंद का उदाहरण के बारे विस्तार से चर्चा करने बाले है, आज हम कोई भी प्रतियोगी परीक्षा देने जाए तो हमे एक या दो नंबर के प्रश्न छंद से देखने को मिलते है, अगर आप इस अध्याय का अच्छे से अध्ययन कर लेंगे तो आपके परीक्षा में एक से दो अंक पक्के हो जायेगे।

Contents
सोरठा छंद की परिभाषा | Sortha chhand ki paribhashaसोरठा छंद का उदाहरणसोरठा छंद का अपवादसोरठा छंद के नियमसोरठा छंद के उदाहरण | Sortha chhand ka udaharanयह भी पढ़े…सोरठा छंद के महत्वपूर्ण प्रश्नसोरठा का उदाहरण क्या है सोरठा का उल्टा क्या होता है ?सोरठा में कितने चरण होते हैं?सोरठा की परिभाषा क्या है ?सोरठा का अपवाद क्या है ?

हम लेख अंत मे सभी छन्दों की PDF लिंक दे रहे है जिसके माध्यम से आप सोरठा छंद की परिभाषा, Sortha chhand ki paribhasha के अलावा अन्य सभी छन्दों का अध्ययन कर सकते है। अब ज्यादा देर न करते हुये हम सोरठा के बारे में जानते है ;

- Advertisement -

सोरठा छंद की परिभाषा | Sortha chhand ki paribhasha

Sortha chhand ki paribhasha : दोहे का उल्टा रूप सोरठा कहलाता है। यह एक अर्द्धसम छन्द है अर्थात् इसके पहले तीसरे तथा दूसरे चौथे चरणों में मात्राओं की संख्या समान रहती है। इसके विषम चरणों (पहले और तीसरे) में 11-11 और सम चरणों (दूसरे और चौथे) में 13-13 मात्राएँ होती हैं। तुक विषम चरणों में ही होता है तथा सम चरणों के अन्त में जगण (151) का निषेध होता है।

सोरठा छंद का उदाहरण

सोरठा छंद का उदाहरण हम लघु और गुरु के संकेत चिन्हों के साथ बता रहे है जिससे आपको सोरठा की मात्राएं (पहले और तीसरे) में 11-11 और सम चरणों (दूसरे और चौथे) में 13-13 मात्राएँ समझने में आसानी होगी।

उदाहरण

  • ऽ । ऽ। ऽ ऽ । ऽ।। ऽ।।।।।।।
  • “मूक होइ वाचाल, पंगु चढ़े गिरिवर गहन ।
  • ऽ । । ऽ ।। ऽ।। ऽ।।। ।।।। ।।।
  • जासु कृपा सु दयाल, द्रवौ सकल कलिमल दहन।।”

इस उदाहरण के पहले चरण (मूक होई वाचाल) और तीसरे चरण (जासु कृपा सु दयाल) में 11-11 मात्राएँ हैं तथा दूसरे (पंगु चढ़े गिरिवर गहन) और चौथे चरण (द्रवौ सकल कलिमल दहन) में 13-13 मात्राएँ हैं। विषम चरणों में तुक है तथा सम चरण के अन्त में जगण (151) नहीं है। अतः यह सोरठा छन्द का उदाहरण है।

- Advertisement -

सोरठा छंद का अपवाद

रोला छंद और सोरठा छंद, दोनों में 24-24 मात्राएँ होती है। इसमें 11 व 13 मात्राओं पर विराम भी होती है। रोला छंद और सोरठा छंद के मध्य यह अन्तर है कि रोला छंद सममात्रिक छन्द के अंतर्गत आता है, जबकि सोरठा छंद अर्द्धसममात्रिक छन्द के अन्तर्गत आता है।

सोरठा छंद के नियम

सोरठा छंद के लिये कुछ नियम निर्धारित किये गए है जो निम्नलिखित है।

  • सोरठा छंद में प्रथम चरण तथा तृतीय चरण में 11-11 मात्राएँ और द्वितीय चरण तथा चतुर्थ चरण में 13-13 मात्राएँ होती है।
  • सोरठा छंद में प्रथम चरण तथा तृतीय चरण के अंत में 1 लघु स्वर होना आवश्यक है।
  • सोरठा छंद में द्वितीय छंद तथा चतुर्थ चरण के आरम्भ में जगण नहीं होता है।

सोरठा छंद के उदाहरण | Sortha chhand ka udaharan

हम आपके लिये सोरठा छंद के 20 से अधिक उदाहरण प्रस्तुत कर रहे है जो आपके लिये उपयोगी साबित होंगे आप इनका एक बार अध्ययन जरूर करें।

सोरठा छंद की परिभाषा | सोरठा छंद का उदाहरण | Sortha chhand ki paribhasha - हिंदी व्याकरण

उदाहरण बन्दहुँ विधि पद रेनु, भव सागर जेहि कीन्ह यह । सन्त सुधा ससि धेनु, प्रगटे खल विष वारुनी ॥

उदाहरण मूक होइ वाचाल, पंगु चढ़इ गिखिर गहन । जासु कृपा सु दयाल, द्रवहु सकल कलिमल दहन ।।

उदाहण रहिमन हमें न सुहाय, अमिय पियावत मान विनु। जो विष देय पिलाय, मान सहित मरिबो भलो ।।

उदाहरण जानि गौरि अनुकूल, सिय हिय हरषु न जाइ कहि। मंजुल मंगल, मूल बाम, अंग फरकन लगे।।

उदाहरण तुलसी-सूर- विहारि कृष्णभट्ट भारवि-मुखाः । भाषाकविताकारि-कवयः कस्य न सम्भताः ॥

उदाहरण जो सुमिरत सिधि होय, गननायक करिबर बदन । करहु अनुग्रह सोय, बुद्धि रासि सुभ गुन सदन ॥

उदाहरण आए तेरे काम, मित्र अगर संकट सुनें । लेकर हरि का नाम, भाई सम उसको चुने ।।

उदाहरण कोई एक विचार, नेक आपके पास है। दो होगें तैयार, किसी मित्र से बदलिए ।

उदाहरण संकट के दौरान, सदा मित्र का साथ हो। रहती है मुस्कान, कट जाते हैं कष्ट सब ॥

उदाहरण अभी दुखी है देश, राजनीति करना नहीं । कोई भी परिवेश, सबक सिखाना शत्रु को ।।

उदाहरण पनिपटाओ गद्दार, पहले भारत देश में । इनका प्रथम सुधार नेता हो या मजहबी ॥

उदाहरण पपाक परस्ती गान, हरदम उनकी बात करें। सबको बंद जुवान, पहले उनकी चाहिए ॥

उदाहरण कमी निकालें खोज, माल बाँटिए मुफ़्त में। बिक जाता है रोज कचरा जाओ बेचनें ।।

उदाहरण बहुत मिलेगें दाम छाया के सँग फल मिलें। जब हों कच्चे आम, पत्थर को मत मारिए ।

उदाहरण उतरे हल को ठान, हम समझे हालात को । कड़वा पाया पान, हाथ जलाकर आ गए।

उदाहरण तरह-तरह के रोग, माना इस संसार में। दाँव पेंच के योग, सबके अपने रोग है |

उदाहरण नहीं कोई नादान ज्ञानी अब सब लोग है। अपना ज्ञान बखान, जगह-जगह हैं बाँटते ।।

यह भी पढ़े…

तालिका में सभी मात्रिक और वर्णिक छंद की लिंक दी हुई है आप लिंक के माध्यम से सभी छंदों का आसानी से अध्ययन कर सकते है।

  • हिंदी वर्णमाला
  • हिंदी की महत्वपूर्ण रचनाएँ
मात्रिक छंदवर्णिक छंद
दोहा छंदसवैया छंद
सोरठा छंदकवित्त छंद
रोला छंदद्रुतविलम्बित छंद
गीतिका छंदमालिनी छंद
हरिगीतिका छंदमंद्रक्रांता छंद
उल्लाला छंदइंद्रवजा छंद
चौपाई छंदउपेंद्रवज्रा छंद
बरवै (विषम) छंदअरिल्ल छंद
छप्पय छंदलावनी छंद
कुंडलियाँ छंदराधिका छंद
दिगपाल छंदत्रोटक छंद
आल्हा या वीर छंदभुजंग छंद
सार छंदवियोगिनी छंद
तांटक छंदवंशस्थ छंद
रूपमाला छंदशिखरिणी छंद
त्रिभंगी छंदशार्दुल विक्रीडित छंद
मत्तगयंग छंद

सोरठा छंद के महत्वपूर्ण प्रश्न

सोरठा का उदाहरण क्या है

सोरठा छंद का उदाहरण स्पष्टीकरण सहित।
“मूक होइ वाचाल, पंगु चढ़े गिरिवर गहन ।
जासु कृपा सु दयाल, द्रवौ सकल कलिमल दहन।।”
इस उदाहरण के पहले चरण (मूक होई वाचाल) और तीसरे चरण (जासु कृपा सु दयाल) में 11-11 मात्राएँ हैं तथा दूसरे (पंगु चढ़े गिरिवर गहन) और चौथे चरण (द्रवौ सकल कलिमल दहन) में 13-13 मात्राएँ हैं। विषम चरणों में तुक है तथा सम चरण के अन्त में जगण (151) नहीं है। अतः यह सोरठा छन्द का उदाहरण है।

सोरठा का उल्टा क्या होता है ?

सोरठा एक मात्रिक छंद है इसका ठीक विपरीत दोहा होता है।

सोरठा में कितने चरण होते हैं?

सोरठा चौबीस मात्रिक छंद है। चार चरण होते हैं। दोहे से उलट – विषम चरण ११ मात्रिक और सम चरण १३ मात्रिक होते हैं।

सोरठा की परिभाषा क्या है ?

सोरठा छंद का उदाहरण हम लघु और गुरु के संकेत चिन्हों के साथ बता रहे है जिससे आपको सोरठा की मात्राएं (पहले और तीसरे) में 11-11 और सम चरणों (दूसरे और चौथे) में 13-13 मात्राएँ समझने में आसानी होगी।

सोरठा का अपवाद क्या है ?

रोला छंद और सोरठा छंद, दोनों में 24-24 मात्राएँ होती है। इसमें 11 व 13 मात्राओं पर विराम भी होती है। रोला छंद और सोरठा छंद के मध्य यह अन्तर है कि रोला छंद सममात्रिक छन्द के अंतर्गत आता है, जबकि सोरठा छंद अर्द्धसममात्रिक छन्द के अन्तर्गत आता है।

हमने अपने लेख में सोरठा छंद की परिभाषा, सोरठा छंद का उदाहरण (Sortha chhand ki paribhasha) को सरल भाषा मे समझाने की कोशिश की आशा करते है आपको हमारा लेख पसन्द आया होगा।

अगर आप इस सोरठा छंद की परिभाषा | सोरठा छंद का उदाहरण | Sortha chhand ki paribhasha लेख पर अपनी कोई प्रतिक्रिया या सुझाव देना चाहते है तो कमेन्ट के माध्यम से दे सकते है। धन्यवाद….

You Might Also Like

अनुप्रास अलंकार – परिभाषा, प्रकार, उदाहरण | Anupras alankar-PDF Notes

यमक अलंकार – यमक अलंकार की परिभाषा | यमक अलंकार के उदाहरण | Yamak Alankar | Yamak alankar ke udaharan

कुण्डलिया छंद की परिभाषा उदाहरण सहित | Kundaliya Chhand ki Paribhasha – हिंदी व्याकरण

रोला की परिभाषा उदाहरण सहित | Rola ki Paribhasha – हिंदी व्याकरण

चौपाई का उदाहरण | चौपाई के 10 उदाहरण मात्रा सहित

Share This Article
Facebook Twitter Whatsapp Whatsapp Telegram Email Print
1 Comment
  • Gullu says:
    August 9, 2023 at 8:15 pm

    Or udahrn chahiye

    Reply

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Latest Post
Picsart 23 07 29 21 21 36 878
अनुप्रास अलंकार – परिभाषा, प्रकार, उदाहरण | Anupras alankar-PDF Notes
rajsthan
Rajasthan police si syllabus in hindi PDF 2023 | राजस्थान पुलिस एसआई सिलेबस हिंदी में पीडीएफ डाऊनलोड करें
yamak
यमक अलंकार – यमक अलंकार की परिभाषा | यमक अलंकार के उदाहरण | Yamak Alankar | Yamak alankar ke udaharan
अधिगम का अर्थ,प्रकार,सीखने की विधियाँ और अधिगम के 10 Easy सिद्धांत (Meaning,Types,Methods and 10 Easy Theories of Learning)
UPSSSC- वन विभाग दरोगा भर्ती | Apply Now -2023
agniveer
वायु सेना अग्निवीर सिलेबस एवं परीक्षा पैटर्न 2023 | Air Force Agniveer Syllabus 2023 in Hindi
Ak Study hub

We influence 20 million users and is the number one business blockchain and crypto news network on the planet.

Twitter Youtube Telegram Linkedin

Most Populer

चौपाई का उदाहरण | चौपाई के 10 उदाहरण मात्रा सहित
August 6, 2023
hindi varnamala | हिन्दी वर्णमाला – स्वर और व्यंजन के भेद एवं वर्गीकरण PDF Notes Download 2022-23
July 14, 2023
Index Number | सूचकांक संख्या – अर्थ, परिभाषा, महत्व, विशेषताएँ, प्रकार और सीमाएँ PDF Notes 20230
July 9, 2023
  • Home
  • Contact Us
  • About Us
  • DMCA
  • Privacy Policy
© AK Study Hub All Rights Reserved.
Welcome Back!

Sign in to your account

Register Lost your password?